Święto Konstytucji 3 Maja 2020 – jak sama jego nazwa wskazuje – przypada na początku miesiąca. To polskie święto państwowe, które rokrocznie wypada w tym samym terminie, czyli w rocznicę uchwalenia Konstytucji.

W tym roku obchodzimy 229. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja – pierwszej w Europie i drugiej na świecie (po konstytucji Stanów Zjednoczonych) spisanej ustawy zasadniczej, regulującej organizację władz państwowych oraz prawa i obowiązki obywateli. Ze względu na obecną sytuację i związane z nią obostrzenia tegoroczne obchody święta Konstytucji 3 Maja są skoncentrowane na wydarzeniach dostępnych w przestrzeni cyfrowej.

Obchody Święta Konstytucji 3 Maja w Międzyrzeczu (2019 r.)

Data Święta Konstytucji 3 Maja jest stała, dlatego święto to rokrocznie przypada w tym samym terminie, czyli – jak sama nazwa wskazuje – 3 maja. W 2020 Święto Konstytucji wypadnie w niedzielę. Jest to dzień ustawowo wolny. Oznacza to, że w tym terminie zamknięte będą wszystkie urzędy, placówki pocztowe, większe supermarkety, galerie handlowe itd.

Data 3 maja nie jest tu bez znaczenia. 3 maja 1791 r. na Zamku Królewskim w Warszawie Sejm Wielki uchwalił Konstytucję 3 maja – ustawę zasadniczą regulującą organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie, a drugą – po konstytucji Stanów Zjednoczonych – spisaną ustawą zasadniczą na świecie. Jedenaście artykułów Konstytucji wprowadzało trójpodział władzy, monarchię dziedziczną, opiekę prawną nad chłopami i mieszczaństwem oraz znosiło liberum veto.

Sejm miał być zwoływany co dwa lata; po upływie ćwierć wieku — czyli w 1819 r. – Sejm nadzwyczajny miał zmienić Konstytucję.

Konstytucja obowiązywała tylko przez rok – po przegranej wojnie polsko-rosyjskiej została unieważniona przez armię rosyjską i magnatów z konfederacji targowickiej. Jednak mimo rozbiorów pamięć o drugiej w dziejach świata spisanej konstytucji narodowej (uznawanej przez politologów za bardzo postępowy jak na swoje czasy dokument) przez kolejne pokolenia pomagała podtrzymywać polskie dążenia do niepodległości i stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa. Była uznawana za ukoronowanie wszystkiego, co dobre i oświecone w polskiej historii i kulturze. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Święto Konstytucji 3 Maja obchodzono jako najważniejsze święto państwowe.

W czasie II wojny światowej Święto Konstytucji 3 Maja zostało zdelegalizowane. Po zakończeniu wojny nie było uznawane za ważne przez władze komunistyczne. Zastąpiono je obchodami Święta 1 Maja, a w 1951 r. oficjalnie zniesiono. Dopiero przełom, jakim było powstanie „Solidarności”, sprawił, że 3 maja 1981 r. ponownie przywrócono świętowanie majowej konstytucji, a po zmianie ustroju od 1990 r. Święto Konstytucji 3 Maja należy ponownie do najważniejszych uroczyście obchodzonych polskich świąt.

3 maja – Święto Konstytucji: jak obchodzone jest święto w Polsce?
Obchody Święta Konstytucji 3 Maja w okresie zaborów Polski oczywiście były zakazane. Osoby, które publicznie obchodziły to święto, były surowo karane przez policję.

Obecnie Uchwalenie Konstytucji 3 maja zazwyczaj świętowane jest poprzez różnego typu parady, marsze, zawody sportowe i pikniki rodzinne. Z okazji święta organizowane są liczne pochody trzeciomajowe w różnych miastach w Polsce. Odbywają się także oficjalne uroczystości, gównie o charakterze wojskowym.

W tym toku obchody święta Konstytucji 3 Maja są inne niż w minionych latach. Epidemia koronawirusa nie tylko wywróciła nasze codzienne życie, ale ma również wpływ na obchody ważnych rocznic i w ogóle na organizację imprez masowych. W 2020 roku narodowe świętowanie rocznicy uchwalenie Konstytucji 3 Maja odbywać się będzie w sieci internetowej oraz mediach. W związku z tym przygotowano bogatą ofertę cyfrową, która pozwoli przypomnieć historyczne aspekty uchwalenia Konstytucji 3 Maja oraz poczuć atmosferę święta.

Archiwa Państwowe przygotowały specjalną akcję informacyjną związaną z przechowywanym w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych rękopisem Konstytucji 3 Maja – jednym z unikalnych źródeł naszej historii, uhonorowanym m.in. prestiżowym Znakiem Dziedzictwa Europejskiego, oraz innymi podstawowymi ustawami Sejmu Czteroletniego regulującymi zreformowany ustrój polityczno-społeczny Rzeczypospolitej. Na stronie Archiwów i w mediach społecznościowych zostanie zaprezentowany zarówno sam bezcenny dokument, jak i sposób jego przechowywania i zabezpieczenia w archiwum. W swoich zbiorach jeden z pierwodruków Konstytucji 3 maja 1791 r. posiada Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce, które również zaprezentuje online wybrane fragmenty dokumentu.

Zamek Królewski w Warszawie – jako miejsce podpisania pierwszej w Europie i drugiej na świecie ustawy zasadniczej, zapowiadającej szereg demokratycznych reform społecznych – przygotował specjalną akcję edukacyjną 3 maj po królewsku, w ramach której do 20 tys. szkół podstawowych i ponadpodstawowych w całej Polsce zostało wysłanych 10 gotowych scenariuszy lekcji online wraz z filmem „Konstytucja 3 maja. Historia prosto z Zamku”, plikiem graficznym dokumentu Konstytucji 3 maja, a także schematycznym oznaczeniem i opisem postaci wydarzenia ze znanego obrazu Jana Matejki. Ponadto w Ogrodzie Dolnym Zamku zaprezentowana zostanie świąteczna niespodzianka, a uroczystą i pełną patriotycznej wymowy scenerię podkreśli mistrzowskie wykonanie pieśni „Witaj, majowa jutrzenko” („Mazurek 3 maja”), którego nagranie video z udziałem Tomasza Koniecznego (bas-baryton) i Lecha Napierały (fortepian) można będzie obejrzeć na kanale YouTube oraz na stronie internetowej Zamku i na Facebooku. Natomiast o godz. 18.00 odbędzie się transmisja webinarium na temat Konstytucji 3 Maja z udziałem prof. dr. hab. Wojciecha Fałkowskiego.

W Programie Trzecim Polskiego Radia emitowana będzie specjalna audycja radiowa poświęcona majowej konstytucji, przygotowana przez Muzeum Historii Polski, a w mediach społecznościowych oraz na stronie internetowej MHP zostaną zaprezentowane materiały poświęcone Konstytucji 3 Maja: tekst prof. Zofii Zielińskiej „Stanisław August Poniatowski i Konstytucja 3 Maja”, film-wywiad z prof. T. Cegielskim na temat Konstytucji 3 Maja, artykuł prof. Piotra Ugniewskiego z MHP „Jak uchwalono Konstytucję 3 Maja” oraz rozmowa z dr. Anną Rosner „Uchwalenie Konstytucji 3 Maja”.

Około 20 ilustrowanych artykułów popularnonaukowych poświęconych Konstytucji i jej twórcom zaprezentuje także Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, a na stronie Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej im. R. Dmowskiego i I.J. Paderewskiego przeczytamy artykuł prof. Jana Żaryna na temat 100-lecia Konstytucji 3 Maja. Również na stronie Muzeum Łazienek Królewskich zamieszczony zostanie specjalny materiał dedykowany Konstytucji 3 maja wraz z linkami do wykładów, esejów i lekcji online odnoszących się do Ustawy. Natomiast Muzeum Narodowe we Wrocławiu zamieści tekst Grzegorza Wojturskiego na temat Konstytucji 3 maja i ostatniego rysunku z Pocztu Królów Polskich Jana Matejki, przedstawiającego Stanisława Augusta Poniatowskiego z Konstytucją 3 maja w dłoni, a także krótki film nagrany w Panoramie Racławickiej z okazji Święta 3 Maja.

Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego na swojej stronie internetowej oraz w mediach społecznościowych przypomni o znaczeniu uchwalenia Konstytucji 3 Maja w historii Polski oraz co w tym kontekście robili i mówili bohaterowie muzeum. Przypomni również, że Świątynia Opatrzności Bożej, w której pierścieniu mieści się Muzeum, to wotum narodu w podziękowaniu za ustawę zasadniczą. Jej budowa, którą podjął Sejm Wielki w pierwszą rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja, zakończyła się dopiero w 2018 r. Wicedyrektor Muzeum Piotr Dmitrowicz przybliży tę historię w wywiadzie telewizyjnym w TVP INFO.

Europejskie Centrum Solidarności zaprezentuje krótki materiał poświęcony ustawie rządowej z 1791 oraz jej wpływowi na historię Solidarności. W filmie pokazane zostaną m.in. historyczne analogie pomiędzy sytuacją Polski w końcu XVIII i w schyłkowym okresie PRL, a także rola mitu Konstytucji 3 Maja i jego wpływ na wydarzenia z sierpnia 1980 (demonstracje opozycji w dniu 3 maja 1980 roku) i działalność NSZZ Solidarność.

Wśród propozycji jest również koncert piosenek i pieśni patriotycznych „Vivat Maj, 3 Maj!!!”, którego współorganizatorem jest Narodowe Centrum Kultury. W koncercie wezmą udział znani artyści młodego, średniego i starszego pokolenia: Jerzy Zelnik, Leszek Czajkowski, Sylwester Domański, Norbert Smoliński, Dominika Świątek, Paweł Piekarczyk, Bartek Kurowski, Miłka Małecka. Za aranżację muzyczną będzie odpowiadał Artur Grudziński – pianista, dyrygent i autor piosenek. Emisja koncertu poprzez TVP Warszawa planowana jest na godzinę 17.30. Oprócz koncertu Narodowe Centrum Kultury przygotowało także ofertę edukacyjną: film animowany, objaśniający słynny obraz Jana Matejki pt. „Konstytucja 3 maja 1791 roku”, oraz BIAŁO-CZERWONY Kwaranteleturniej – jedyny w swoim rodzaju teleturniej z czasów kwarantanny. Konkurs wiedzy poświęcony polskim symbolom narodowym i kulturowym odbędzie się 4 maja na kanale YouTube. Prowadzący zadadzą 18 pytań, a dzięki specjalnej aplikacji spośród uczestników zostanie wyłoniony zwycięzca.

Uchwalenie „Ustawy Rządowej” było możliwe dzięki dojściu do porozumienia pomiędzy częścią światłej opozycji a królem Stanisławem Augustem Poniatowskim.
Momentem przełomowym była długa rozmowa jej przywódcy Ignacego Potockiego z polskim monarchą na Zamku 4 grudnia 1790 roku. Ustalono wówczas, że projekt konstytucji przygotowany będzie w sekrecie pod kierunkiem króla, a następnie przedstawiony sejmowi w całości do zatwierdzenia. Prace toczyły się na Zamku w bardzo wąskim gronie, wymieniającym się kolejnymi wersjami projektu. Do grona tego należał Stanisław August i Ignacy Potocki; marszałek koronnej konfederacji sejmowej Stanisław Małachowski, wpływowy publicysta ksiądz Hugo Kołłątaj i zaufany króla – poseł krakowski Aleksander Linowski. Był też między nimi cudzoziemiec – Włoch Scipione Piattoli, pośredniczący pomiędzy liderem opozycji Potockim a królem.

Początkowo teksty proponowane pod dyskusję w tym składzie spisywane były po francusku. Dopiero pod koniec prac ostateczny projekt zredagował po polsku Kołłątaj. Był on gotowy już w marcu. Wtedy zaczęto go ujawniać także innym posłom i senatorom. Z tego względu nie udało się do końca zachować tajemnicy przed konserwatywną, staropolską opozycją. Trzeba było zatem przyspieszyć o dwa dni termin przedłożenia sejmowi „Ustawy Rządowej”, planowany pierwotnie na 5 maja. Celem odwrócenia uwagi większości, obradującego w podwójnym składzie, sejmu od toczących się w tajemnicy negocjacji konstytucyjnych, poddano pod głosowanie dwie ważne i kontrowersyjne ustawy: 24 marca prawo o sejmikach, a 18 kwietnia prawo o miastach. Termin przedstawienia sejmowi projektu Konstytucji wyznaczono zaraz po zakończeniu ferii wielkanocnych, mając nadzieję, że nie powrócą z nich jeszcze do stolicy opozycjoniści. Rachuby te sprawdziły się tylko częściowo, bo i tak znalazło się ich w izbie sejmowej ponad 60.

1 maja projekt został odczytany publicznie w Pałacu Radziwiłłowskim na Krakowskim Przedmieściu (obecnie Pałac Prezydencki). Następnego wieczoru lekturę powtórzono i zaczęto zbierać pod projektem podpisy popierających go posłów i senatorów. Pod tak zwaną „Asekuracją” zebrano 83 podpisy.

W dniu 3 maja 1791 roku we wtorek Zamek otoczony był wojskiem dowodzonym przez bratanka króla księcia Józefa Poniatowskiego i tłumami mieszczan. W sali wyjątkowo dopisali widzowie – tzw. arbitrzy. Przebieg sesji, rozpoczętej około południa, był wyreżyserowany. Na początku odczytano odpowiednio spreparowane depesze dyplomatyczne ukazujące zmieniającą się na niekorzyść Rzeczypospolitej koniunkturę relacji międzynarodowych. Sejmującym podsuwano niejako wniosek, że w tej sytuacji bezpieczeństwo państwu zapewnić może tylko jego wzmocnienie przez uchwalenie nowej formy rządu. Na polecenie króla odczytano jej projekt. Wzbudził on wiele głosów sprzeciwu. Jeden z oponentów – Jan Suchorzewski – groził nawet zabiciem szablą swego kilkuletniego synka, gdyby ustawa, w jego ocenie zagrażająca wolności, stała się prawem.

Sesja miała bardzo dramatyczny przebieg i trwała siedem godzin. Opozycjoniści przede wszystkim argumentowali,  że tryb obrad nad projektem nie był zgodny z sejmowym regulaminem oraz, że zapisana w nim dziedziczność a nie elekcyjność tronu królewskiego jest niezgodna z zaprzysiężonymi przez Stanisława Augusta paktami conventami. Król przemawiał trzykrotnie, wskazując pilną konieczność naprawienia dawnego ustroju. W końcu, gdy podniósł rękę na znak chęci zabrania głosu po raz czwarty, odebrano ten gest przypadkiem jako wezwanie do przyjęcia projektu przez aklamację. Co rzeczywiście w następstwie tego nieporozumienia nastąpiło. Odezwały się wtedy okrzyki „Wiwat król! Wiwat Konstytucja!”. Stanisław August złożył od razu przysięgę na „Ustawę Rządową” na ręce biskupa krakowskiego, Feliksa Turskiego. Udano się wówczas gremialnie do kolegiaty Św. Jana na nabożeństwo dziękczynne, gdzie odśpiewano uroczyście „Te Deum laudamus”.

W sali sejmowej pozostali natomiast przywódcy opozycji, a wśród nich hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki. Postanowili oni wnieść manifest protestacyjny do ksiąg grodu warszawskiego, jak było to w staropolskim prawie i zwyczaju. Drzwi kancelarii grodzkiej zastali jednak zamknięte. W ten sposób uniemożliwiono im podważenie legalności swoistego zamachu stanu, który się tego dnia dokonał, aby „Ustawa Rządowa” stała się bazą nowego, bardziej odpowiadającego wyzwaniom epoki ustroju. W nocy miasto demonstrowało swoje poparcie, dlatego, co się wydarzyło.

Konstytucja 3 maja usprawniała działanie sejmu, znosząc liberum veto. Odtąd uchwały zapadać miały większością głosów. Wprowadzała dziedziczność tronu, co zapobiegało obcej ingerencji i wewnętrznej anarchii w okresach bezkrólewia. Ustanawiała kolegialny organ rządowy – Straż Praw, co było krokiem ku ulepszeniu administracji państwa. Przez włączenie do jej tekstu prawa o miastach nadawała mieszczanom wiele zastrzeżonych dotąd wyłącznie dla szlachty uprawnień jak nabywanie ziemi, nietykalność osobistą, sprawowanie funkcji w wojsku, administracji państwa i kościele. Interesy mieszczan na sejmie reprezentować mieli ich plenipotenci. Chłopów Konstytucja brała pod opiekę prawa, a więc zrywała z zasadą, że stosunki pomiędzy dworem a wsią są prywatną sprawą szlachty.

Ustawa Rządowa przetrwała zaledwie rok. Obaliła ją, wezwana przez konserwatywną opozycję w formie konfederacji targowickiej, rosyjska interwencja wojskowa latem 1792 roku. Zanim to się stało, była przedmiotem podziwu światłych środowisk europejskich jako druga ustawa tego rodzaju na świecie po konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, uchwalonej w roku 1787. Mimo jej unicestwienia pozostawiła ważne przesłanie dla Polaków na przyszłość, jak osiągać bez przemocy porozumienie w podstawowych dla dobra publicznego sprawach.