MIĘDZYRZECZ – HISTORIA
Międzyrzecz leży w północno-zachodniej części Niziny Wielkopolskiej, w odległości niespełna 20 km od jej północnej granicy, którą stanowi Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, nazywana także Pradoliną Noteci-Warty.
Miasto położone jest w kotlinowatym rozszerzeniu doliny Obry, ciągnącej się z południowego wschodu na północny zachód. Do doliny od północnego wschodu przylega Wysoczyzna Poznańska, z dwoma leżącymi w okolicy Międzyrzecza subregionami: pagórkami międzyrzecko-pniewskimi i równiną nowotomyską.
Od południowego zachodu Międzyrzecz sąsiaduje z pagórkami świebodzińsko-sulęcińskimi wchodzącymi w skład jednostki wyższego rzędu – Wysoczyzny Lubuskiej.
Rzeźba terenu okolic Międzyrzecza jest bardzo zróżnicowana. Na południowy wschód od miasta, w pagórkach świebodzińsko-sulęcińskich znajduje się najwyższy punkt, osiągający w pobliżu Nietoperka wysokość 137,6 m n.p.m.
Międzyrzecz i jego okolice znajdują się w dorzeczu Warty i odwadniane są przez Obrę i Paklicę oraz wpadające do nich mniejsze cieki, obecnie bardzo zmienione przez zabiegi melioracyjne.
W okolicy Międzyrzecza występują liczne jeziora. Występują głównie w rynnach glacjalnych. Znikomy odsetek stanowią jeziora starorzeczowe w dolinie Obry. Jeziora rynnowe cechuje dość znaczna długość i stosunkowo mała szerokość oraz zróżnicowana głębokość. Do największych jezior w sąsiedztwie Międzyrzecza należą: Głębokie (124,9 ha), Bukowieckie (103,3 ha), Żółwino (42,9 ha), Bobowickie (36,5 ha), Nietopersko (18 ha). Najgłębsze z nich są Jezioro Głębokie (23,3 m), Bobowickie (14,5 m), płytkie – Jezioro Bukowieckie (3,6 m) i Żółwino (4,5 m).
* * *
Dzięki wielokrotnie przeprowadzanym wykopaliskom archeologicznym dowiadujemy się , że najstarsze ślady zasiedlenia pochodzą z XI do VI tysiąclecia p.n.e. Świadczą one o przejściowym pobycie ludzi na tych terenach. Począwszy od V w. następuje intensywne zasiedlanie południowej części kotliny międzyrzeckiej. Z materiałów datowanych na IX i X wiek wiadomo, że pierwszy gród w Międzyrzeczu wzniesiono w drugiej połowie IX wieku.
Był to niewielki obiekt, jego wymiary nie przekraczały 60 na 35 metrów.
Umocnienia grodu trzykrotnie rozbudowywano z zastosowaniem solidniejszej konstrukcji drewniano – ziemnej i poszerzano go kosztem wnętrza grodu.
Początkowe budynki zagłębione w ziemi zastąpiły z czasem budowle naziemne wznoszone na zrąb o boku długości 4 – 4,5 m.
Ten pierwszy okres egzystencji grodu międzyrzeckiego zakończył gwałtowny pożar, po którym nastąpiła większa niwelacja i zmiana rozplanowania wnętrza oraz rozbudowa umocnień. Wiąże się to, najprawdopodobniej, z przejęciem grodu przez państwo wczesnopiastowskie, o czym może świadczyć między innymi typowo piastowska, hakowa konstrukcja wału.
Późniejsza rozbudowa umocnień obronnych grodu, wskazuje na duże znaczenie strategiczne Międzyrzecza. Warto podkreślić, że szerokość wału przy podstawie wynosiła ok. 20 metrów.
O znaczeniu Międzyrzecza w ówczesnym państwie piastowskim świadczy również ulokowanie tutaj opactwa benedyktyńskiego, o którym wzmiankuje Thiemar w swej kronice, opisując wydarzenia z 1005 roku.
Po okresie względnego spokoju w drugiej połowie XI wieku, gród zostaje zniszczony przez wojska Bolesława Krzywoustego, który w 1094 roku, po krótkim oblężeniu , przyłącza Międzyrzecz ponownie do ziem piastowskich.
W 1157 roku na Międzyrzecz spada nowa klęska, przemarsz armii Fryderyka Barbarossy, który krocząc tradycyjnym szlakiem wypraw niemieckich do centrum Wielkopolski, niszczy gród i podgrodzie. Po tych zniszczeniach gród został po raz kolejny odbudowany, nie odbudowano natomiast podgrodzia. W 1248 roku Międzyrzecz posiadał już prawa miejskie, co poświadczone jest źródłami pisanymi. Dokument z 1259 roku mówi o mieszczanach, o wójcie oraz kaplicy miejskiej, zatem lokalizacja musiała nastąpić już wcześniej. W drugiej ćwierci XIV wieku, jak podaje kronika Janka z Czarnkowa, rozpoczęto w Międzyrzeczu budowę zamku, a ukończono ją pod koniec czwartej ćwierci tego stulecia. Mury zamku posadowiono wzdłuż szczytu wału grodu, w związku z czym starannie je ufundamentowano. Oparto je na głęboko wkopanych w wał filarach, podtrzymujących na łukach oporowych ławę fundamentową. Bramę i broniąca ją basztę umieszczono od strony wschodniej na linii wałów. Budynek mieszkalny znajdował się przy zachodnim boku zamku.
Zbudowany przez Kazimierza Wielkiego, zamek międzyrzecki, przetrwał czasy XV wieku spokojnie, aż do roku 1474 kiedy to, jak podają źródła pisane, oddziały króla Macieja Korwina, przy udziale poddanych księcia Henryka Kożuchowskiego i głogowian, splądrowały i spaliły miasto oraz w wyniku zdrady zajęły zamek.
W 1520 roku międzyrzecki zamek został poważnie uszkodzony przez najemne wojska niemieckie ciągnące na pomoc Krzyżakom. W połowie XVI następuje kolejna duża przebudowa. Zamek został wówczas przystosowany do nowej techniki wojennej z użyciem dział. Umocniony dwiema bastejami artyleryjskimi od strony wschodniej, najłatwiejszej do zaatakowania, stał się obiektem trudnym do zdobycia nawet przy użyciu całej ówczesnej sztuki oblężniczej.
W czasie wojen szwedzkich w XVII wieku ten renesansowy zamek ulega dewastacji. Dopiero w 1691 roku ówczesny starosta międzyrzecki Piotr Opaliński próbuje go odbudować, lecz umiera w tym samym roku i następuje przerwa w odbudowie. Tylko znajdowane w gruzie ułamki pięknej renesansowej ceramiki o różnobarwnym szkliwie, jak również fragmenty polewanych kafli piecowych i ozdobnych okuć żelaznych, świadczą o bogactwie ówczesnego wystroju pomieszczeń zamkowych. Zamek w Międzyrzeczu jest przykładem ciągłości osadnictwa warownego i trwałości usytuowania w jednym miejscu punktu obrony, który trzykrotnie był modernizowany stosownie do zmian w sposobach prowadzenia walki.
W latach 1954-58 przeprowadzono metodyczne badania archeologiczno – architektoniczne, które po raz pierwszy dały możliwość odtworzenia historii zamku.
Karol Alberti – malarz nadworny hessko-darmsztadzki ze schyłku XVIII wieku
Turysta dzisiejszej doby zamiast malarza wziąłby ze sobą dobry aparat fotograficzny lub kamerę. Ponieważ za czasów księcia Ludwika nikt jeszcze takich wynalazków nie znał, nadworny malarz Karol Alberti wypełniał tę lukę pędzlem i farbami. I właśnie dzięki pobytowi w Polsce księcia heskiego powstały w naszym mieście akwarele utrwalające ówczesny wygląd Międzyrzecza.
Książe heski Ludwik X bardzo lubił podróżować. To dzięki zamiłowaniu swego pana do podróży pod koniec XVIII wieku Karol Alberti odwiedził również i Polskę.
Artysta do naszego kraju – przybył z Niemiec. Malarz tworzył swoje obrazy w technice gwaszu, ale nie były mu obce także inne techniki malarskie. W trakcie podróży u boku Ludwika X namalował wiele obrazów z widokami Warszawy, Międzyrzecza, Strzelna i wielu innych miast Polski.
Pod koniec XVIII wieku, ok. roku 1795 Karol Alberti odwiedził także Poznań. Owocem tego pobytu jest galeria obrazów o tematyce poznańskiej.
W dziejach Międzyrzecza rok 1458 otwiera nowy rozdział, w roku tym Kazimierz Jagielończyk nadał miastu prawa magdeburskie. Dokument ten oraz wyniki prac wykopaliskowych są dowodem na to, iż Międzyrzecz , u schyłku średniowiecza, okrzepł i stał się w pełni rozwiniętym, sprawnie funkcjonującym miastem. Główną formą działalności wytwórczej było sukiennictwo. Przez kolejne dziesięciolecia kształtowało ono charakter i wizerunek miasta. Obok sukienników najliczniej reprezentowanymi profesjami były: krawiectwo, szewstwo, piekarstwo i rzeźnictwo. Lecz mimo to handel związany z sukiennictwem był nadal główną siłą napędzającą rozwój miasta. Szybki rozwój trwał do końca XVI wieku. Następne dwa wieki są okresem jego zahamowania. Wiek XVII przynosi ze sobą niezliczoną ilość klęsk. Epidemie chorób, grabieże, najazdy i pożary wyniszczają miasto i dziesiątkują mieszkańców. Wiek XVIII to kolejne zniszczenia i krzywdy głównie ze strony stacjonujących lub przechodzących wojsk polskich, saskich, szwedzkich czy rosyjskich.
Międzyrzecz na historycznych mapach
Z zaistniałej sytuacji zadowolona była w większości ludność niemiecka, która po zmianach politycznych spodziewała się znacznego rozkwitu gospodarczego.
Toteż gdy król pruski Fryderyk Wilhelm II przybył do miasta w październiku 1793 roku, osobiście odebrać hołd od mieszkańców, witano go owacyjnie – tym bardziej, że Międzyrzecz był pierwszym miastem które odwiedził w nowo zdobytym kraju.
Wybudowano specjalną bramę triumfalną przy Bramie Młyńskiej, na której zawieszono orła pruskiego z napisem Królowi-Ojcu! Również Żydzi ozdobili swe domy i okna dywanami, a także wystawili triumfalną bramę na swojej ulicy.
Międzyrzecz dzięki przyłączeniu do Prus zyskał na znaczeniu, ponieważ stał się stolicą obszernego powiatu o powierzchni 37 mil kwadratowych , do którego należało dwieście dwanaście miejscowości, w tym siedem miast, z których Międzyrzecz zamieszkiwany wówczas przez 3500 mieszkańców był największy. Mimo tych zmian miasto było nadal zacofane, tylko kilka ulic krył bruk, a jedynie dwanaście domów na dachach miało dachówkę. Reszta kryta była słomą lub gontami. Poza odremontowanym w 1751 roku okazałym ratuszem i kilkoma ocalałymi kościołami , obraz miasta znaczony był pogorzeliskami po spalonych domach oraz innymi śladami tragedii, które tu się rozegrały.
9 lipca 1807 roku zwycięski Napoleon po pokonaniu Prus, spełniając częściowo obietnice dane Polakom, powołał do życia Księstwo Warszawskie, co zostało udokumentowane w zawartym z Prusami i Rosją traktacie tylżyckim. Dla nielicznej ludności polskiej nastały lepsze dni. Pewna liczba Niemców opuściła granice Księstwa Warszawskiego i przeniosła się do innych miast pruskich. Wówczas, w 1808 roku Międzyrzecz miał 3712 mieszkańców w tym 781 Żydów i nadal utrzymywał swą wiodącą pozycję w produkcji i handlu suknem. Niestety klęska Napoleona i postanowienia, w 1815 roku , Kongresu Wiedeńskiego zwracają Międzyrzecz pod absolutne rządy królów pruskich. Zostaje utworzone Królestwo Kongresowe i Wielkie Księstwo Poznańskie Ustrój miasta pozostaje pozornie niezmieniony. Utrzymano polskie nazewnictwo z czasów Księstwa Warszawskiego oraz zachowano dawny magistrat i burmistrza.
Kolejne lata również nie przynoszą powodów do zadowolenia. Bariery celne na granicy rosyjskiej oraz napływ produktów z bardziej rozwiniętych krajów zachodnich rujnują lokalnych wytwórców, a żywa niegdyś wymiana handlowa niemal zamiera. W latach 1827 i 1828 nawiedziła okolice Międzyrzecza szarańcza, która całkowicie zniszczyła pola uprawne. Na domiar złego, w mieście miały miejsce dwa wielkie pożary.
W drugiej połowie XIX wieku Międzyrzecz przeżywał w ramach państwa pruskiego stagnację, o czym świadczy bardzo słaby przyrost ludności. Przez pół wieku, od 1828 do 1875 roku, liczba ludności w mieście wzrosła z 4110 do 4676, a zatem tylko 566 osób, czyli o dziesięć osób rocznie. Miasto rozwijało się jedynie jako centrum rozległego powiatu, którego starostowie początkowo nawet nie rezydowali w Międzyrzeczu. Było ono również siedzibą lekarza powiatowego i powiatowego chirurga. Sądownictwo międzyrzeckie rozciągało się także na Buk i Międzychód. Od 1878 roku w mieście zlokalizowano sąd ziemski. Poza tym w mieście przybywało szkół i nauczycieli. W 1885 roku Międzyrzecz połączono linią kolejową ze Zbąszyniem, a miasto zyskało szybkie połączenie z Poznaniem i Berlinem. Światło elektryczne po raz pierwszy zabłysło w mieście w 1899 roku, zastępując niewygodne oświetlenie naftowe. Kolejnym etapem rozwoju były wodociągi. Pierwsze przygotowania do ich budowy miały miejsce w 1911 roku, a potrzeba dostarczania dobrej wody paląca. Miejscowe studnie ani ilościowo , ani jakościowo nie odpowiadały stawianym wymaganiom. Często z powodu złej wody zdarzały się różne epidemie, np. tyfusu. Jednakże wodociąg uruchomiono dopiero w roku 1916. Spokojne życie miasta zakłócił wybuch I Wojny Światowej. Miasto zapłaciło za tę wojnę bardzo drogo. Zginęło w niej dwustu czterdziestu pięciu młodych, nie licząc rannych.
W okresie międzywojennym Międzyrzecz, mając wiele wspaniałych jak na owe czasy budynków publicznych, pełnił przez kilka lat rolę stolicy całej prowincji, dopóki w Pile nie zbudowano nowych gmachów administracyjnych. Jedynie pod względem militarnym Międzyrzecz nie utracił swego znaczenia z uwagi na bliskość granicy i ciągły wzrost wrogości wobec Polski.
Od 1936 roku Niemcy podjęli w okolicach Międzyrzecza budowę pasa fortyfikacji tak zwanego Frontu Ufortyfikowanego Łuku Odry – Warty. W roku 1945 roku umocnienia MRU nie odegrały większej roli. Nie obsadzone na czas niemą załogę nadzwyczaj szybko uległy wojskom I Frontu Białoruskiego. Rosjanie Międzyrzecki Rejon Umocniony kontrolowali do 1953 roku, kiedy to Wojsko Polskie przejęło umocnienia. Smutną pamiątką po latach wojny pozostał cmentarz żołnierzy, którzy polegli w czasie walk w rejonie Międzyrzecza.
Dziś mało kto wie, że w latach 1954-51 cmentarz poległych żołnierzy radzieckich znajdował się w mieście, w rejonie ulicy 30 Stycznia [ obecnie parking od ul. Stoczniowców Gdańskich] . Później w latach sześćdziesiątych przeniesiono cmentarz w nowe miejsce, 2 km od miasta.
Po odejściu wojsk radzieckich, w sierpniu 1945 roku, ustanowiona została w mieście polska administracja. Miasto kolejny raz, tym razem w granicach Państwa Polskiego zaczęło powracać do życia.