MIĘDZYRZECZ

 (niem. Nipter) – najstarsza udokumentowana nazwa wsi pochodzi z 1452 roku i jest odnotowana w poznańskich aktach grodzkich, jako wieś w starostwie międzyrzeckim pisana w języku staropolskim Nyethopirek. Ślady osadnictwa w wiosce sięgają czasów prehistorycznych.
Wczesnośredniowieczna osada powstała już w XII wieku. Od powstania wsi do 1793 roku Nietoperek wchodził w skład kasztelanii międzyrzeckiej.

WIEŚ
Aktualnie wieś położona jest przy trasie S-3, w Gminie Międzyrzecz, w Województwie Lubuskim. Od Międzyrzecza miejscowość jest oddalona ok. 5 km.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa gorzowskiego. Nietoperek leży na terenie Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego Uroczyska Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, które słynie z niemieckich fortyfikacji z okresu II wojny światowej. Umocnienia i fortyfikacje rozciągają się na zachód od wsi.

Nadziemne części systemu można zwiedzać podążając Europejskim Długodystansowym Szlakiem Pieszym E-11 (żółtym).

We wsi istniał kościół który został rozebrany jeszcze w okresie międzywojennym, ok. 1928 roku. Wtedy to ołtarz z rozebranego kościoła przewieziono do kościoła w Kęszycy, który w tym czasie przechodził gruntowny remont.

Po wojnie został wybudowany nowy kościół.

Rezerwaty przyrody „Nietoperek”

Rezerwaty przyrody „Nietoperek” i „Nietoperek II” pod względem administracyjnym znajdują się w województwie lubuskim, w powiatach Międzyrzeckim i Świebodzińskim, na terenie gmin Międzyrzecz i Lubrza.
Położone są w obrębie Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, na który składa się system fortyfikacji podziemnych i naziemnych, tworzącego sieć korytarzy o żelbetowej konstrukcji znajdujących się na głębokości 35 – 50 m, a ich długość wynosi ok. 30km.
Temperatura w korytarzach jest stabilna i wynosi ok. 9 stopni przez cały rok. Pod względem fizyczno – geograficznym Międzyrzecki Rejon Umocniony (MRU) znajduje się w makroregionie Pojezierza Lubuskiego, na pograniczu dwóch mezoregionów: Pojezierza Łagowskiego i Bruzdy Zbąszyńskiej. Miejscowościami położonymi najbliżej MRU są m. in. Wysoka, Nietoperek i Boryszyn.

Rezerwat Przyrody „Nietoperek” utworzony został Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 11 sierpnia 1980r. i zajmuje obszar 2,5 ha, leżący pomiędzy wioskami: Nietoperek, Wysoka, Kęszyca i Boryszyn. Rezerwat posiada rangę europejską i objęty jest tzw. „Porozumieniem o ochronie nietoperzy w Europie”. Obejmuje część podziemnych fortyfikacji MRU.
Rezerwat Przyrody „Nietoperek II” został utworzony Rozporządzeniem Ministra OŚZNiL z dnia 23 grudnia 1998r. i obejmuje 44,03 ha powierzchni działek fortecznych i obiektów podziemnych prawie całego obszaru MRU.

Stacja Chiropterologiczna

W Nietoperku mieściła się Chiropterologiczna Stacja Edukacyjno-Badawcza Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Lubuskiego, która zajmowała się ochroną nietoperzy w rezerwatach przyrody Nietoperek i prowadziła działalność edukacyjną dla szkół i grup zorganizowanych oraz wycieczki ścieżką przyrodniczo-historyczną.

Stacja organizowała wycieczki po wytyczonych ścieżkach:
1. ścieżka przyrodniczo–historyczna „Nietoperek”, znajdowała się na terenie Zespołu Przyrodniczo – Krajobrazowego „Uroczyska MRU”. Urozmaicona morfologia terenu, różnorodność roślin i zwierząt sprawiała, że ścieżka ta była atrakcyjna pod względem przyrodniczym i krajobrazowym;
2. ścieżką spacerowo – przyrodniczą „Nad jezioro Stoki”. Ta trasa zawierała wiele środowisk przyrodniczych: łąki z kwiatami i motylami, mroczny las łęgowy, otwartą przestrzeń pól, nasłonecznioną ścieżkę brzegiem jeziora.

Stacja znajdowała się w budynku dawnej szkoły ewangelickiej z 1911 roku.
Niestety związku z rzekomym brakiem funduszy Stację Chiropterologiczną zlikwidowano. Aktualnie została wykupiona przez osoby prywatne.

We wsi znajduje się lapidarium z kamieni z nieistniejącej Wieży Bismarcka z 1914 r., współcześnie nieistniejąca, która dawnej zlokalizowana była na 77-metrowym wzgórzu, pomiędzy Międzyrzeczem i Nietoperkiem, w pobliżu kąpieliska nad jeziorem Nietopersko (inna nazwa Jezioro Nietoperek Lewy), tuż przy węźle Międzyrzecz-Południe (droga ekspresowa S3). Koncepcja wzniesienia pomnika pojawiła się w roku 1905, a jej inicjatorem był starosta międzyrzecki dr Kley. Stanął on również na czele komitetu budowy wieży, który środki pieniężne pozyskiwał wyłącznie z darowizn.

Do maja 1913 udało się zebrać kwotę 12 000 marek i 1 czerwca 1913 uroczyście wmurowano kamień węgielny. Roboty budowlane zlecono dwóm międzyrzeckim firmom Nuske (prace murarskie) i Wandel (montaż elementów stalowych), według projektu berlińskiego architekta Rügera (wzorowanego na projekcie Zmierzch Bogów autorstwa Wilhelma Kreisa).

10 maja 1914 odbyło się uroczyste otwarcie 15,5-metrowego momumentu, a uczestniczyły w nim tysiące mieszkańców gminy.

Od końca lat 40. do początku lat 60. wieża ulegała systematycznemu niszczeniu, a do lat 70. przetrwała jedynie dolna część cokołu z kamiennymi schodami. Konstrukcja: cokół wraz z osadzonymi na nim czterema kolumnami (typu 3/4) wykonane były z reńskich kamieni bazaltowych, licowanych cegłą klinkierową, na szczycie znajdowała się misa ogniowa (kadź), osadzona na czterech kamiennych podporach, które zostały ustawione na okrągłej głowicy.
Całość okalana stalowymi schodami. Na nasypie wokół fundamentu zlokalizowane były głazy narzutowe z wyrytymi inskrypcjami wszystkich fundatorów.

Obok Nietoperka zachowały się pozostałości umocnień Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, w których utworzono rezerwaty przyrody Nietoperek chroniące zimowe siedliska nietoperzy.

Na terenie rezerwatów można spotkać następujące gatunki nietoperzy:

Nocek duży (Myotis myotis) – jest największym nietoperzem zimującym w podziemiach. Futro na grzbiecie szarobrązowe, końcówki jasnobrązowe, na brzuchu białawe. Włosy u nasady ciemne. Na małżowinie usznej 7 – 8 poprzecznych fałd. Błony lotne ciemne, ucho i pyszczek jaśniejsze. Skrzydła szerokie. Co roku można spotkać ok. 10 tys. osobników tego gatunku. do zimowania wybierają miejsca o temperaturze 7 – 10 stopni. Często zimują w dużych skupieniach (300), a samce wybierają niższą temperaturę hibernacji niż samice.

Nocek Natterera (Myotis nattereri) – średniej wielkości nietoperz. futro na grzbiecie jasnobrązowe, na brzuchu białawe, ucho i brzuch jasne. Skrzydła szerokie. Uszy długie. W podziemiach można spotkać ok. 600 osobników tego gatunku. Gdy w podziemiach wieje wiatr, a temperatura wynosi ok. 6 stopni hibernują w głębokich szczelinach i niszach. Gdy przepływ powietrza jest nieznaczny, temperatura wynosi 9 -10 stopni, a wilgotność przekracza 85% zimują na ścianach korytarzy.

Nocek Bechsteina ( Myotis bechsteini) – nietoperz średniej wielkości. Futro na grzbiecie brązowe, na brzuchu białawe. Ma duże uszy sięgające ok. połowy długości przedramienia. Jest to gatunek słabo poznany. Co roku można zobaczyć najwyżej kilkanaście osobników. Zimują pojedynczo lub w skupieniach innych gatunków . Wybiera miejsca o wysokiej wilgotności 80 – 90%, o temperaturze ok. 6 stopni.

Nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme) – jeden z większych nietoperzy. Futro na grzbiecie szarobrązowe, a na brzuchu szarawe.

W podziemiach można zobaczyć zaledwie kilka osobników. Lubią miejsca o wysokiej temperaturze, nawet 10 stopni, o wilgotności przekraczającej 90%. Do zimnolubnych zaliczamy następujące gatunki:

Mopek (Barbastella barbastellus) – nietoperz średniej wielkości. Futro długie i gęste, ciemnobrązowe lub czarne, końce włosów srebrzyste, na brzuchu jaśniejsze. W podziemiach co roku zimuje ok. 1000 mopków. Wybierają miejsca o temperaturze 3 – 5 stopni. Najczęściej tworzy kolonie jednogatunkowe liczące nawet do kilkuset osobników. Największe skupiska mopka można obserwować w korytarzu wjazdowym koło wsi Wysoka. Może także zimować pojedynczo lub w skupiskach innych gatunków.

Gacek brunatny (Plecotus auritus) – mały nietoperz. Futro na grzbiecie brązowe, na brzuchu białawe. Uszy stykają się u nasady, ale nie zrastają. W czasie spoczynku schowane są często pod skrzydłami, a widoczne są jedynie koziołki. Co roku można zobaczyć około 800 osobników. Lubią miejsca o temperaturze 5 – 6 stopni i stosunkowo wysokiej wilgotności. Zwykle zimują samotnie na ścianach i stropach korytarzy, rzadziej w skupieniach innych gatunków.

Nocek Brandta (Myotis brandti) – jeden z mniejszych gatunków. Futro na grzbiecie brązowe z jaśniejszymi końcówkami, na brzuchu jaśniejsze. W podziemiach zimuje od kilkunastu do kilkudziesięciu osobników. Wybiera miejsca o temperaturze 5 -6 stopni. Gatunek słabo poznany.

Nocek wąsatek (Myotis mystacinus) – jeden z mniejszych nietoperzy. Futro na grzbiecie ciemnokasztanowe lub prawie czarne, na brzuchu jaśniejsze. Zimuje w temperaturze 5 – 6 stopni. Można je spotkać w koloniach nocków rudych lub mopków.

Mroczek późny (Eptesicus serotinus) – jest drugim, co do wielkości, po nocku dużym, nietoperzem zimującym w podziemiach MRU. Futro na grzbiecie ciemnobrązowe z jaśniejszym końcami, na brzuchu jaśniejsze. Liczebność tego gatunku wynosi zaledwie kilkanaście osobników. Można go zobaczyć śpiącego samotnie na stropach suchych i chłodnych korytarzy.

Karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus) – najmniejszy gatunek krajowy. Futro na grzbiecie brązowe z jaśniejszymi końcówkami. W podziemiach zimuje najwyżej kilka osobników. Wybiera miejsca chłodne, w koloniach mopków lub innych gatunków.

Gacek szary (Plecotus austricus) – podobny do gacka brunatnego. Futro popielate. W podziemiach obserwuje się pojedyncze osobniki, ponieważ jego ulubionym miejscem hibernacji są piwnice domów mieszkalnych.

MRU

Oprócz nietoperzy, na uwagę zasługują również podziemia MRU, które są bezcennym zabytkiem sztuki fortyfikacyjnej XX wieku w Polsce i jednym z najciekawszych w Europie. Ostateczny plan fortyfikacji zamykających Bramę Lubuską został ukończony w maju 1935r., a 30 października tegoż roku został zaakceptowany przez Adolfa Hitlera. Ponieważ najsłabszym punktem linii zapór Niesłysz – Obra był odcinek środkowy między Staropolem, Wysoką i Kęszycą, pozbawiony poważniejszych przeszkód wodnych i zwartego zalesienia, ten właśnie odcinek postanowiono ufortyfikować najsilniej.
Centralny Odcinek „Wysoka” zaczynający się na południe od Staropola, a kończący się na jeziorze Kursko i liczący zaledwie 15km, planowano nasycić obiektami fortyfikacyjnymi o największej odporności na trafienia pociskami artyleryjskimi (obiekty klasy B, A1,A), a obiekty naziemne zamierzano połączyć podziemnym systemem korytarzy. Prace fortyfikacyjne na odcinku „Wysoka” poprzedziła budowa sieci kolejowej, której długość do końca 1936r. wynosiła ok.50 km.
Budowa schronów bojowych MRU na Odcinku Północnym i Południowym rozpoczęła się w lecie 1936r., a jesienią tegoż roku rozpoczęto budowę systemu podziemi odcinka „Wysoka”. Całkowita długość podziemnych wyrobisk miała wynosić ok.35km, a wybudowano ich niewiele ponad 25km. Do wybuchu II wojny światowej na całym ponad 80km froncie MRU Niemcy wybudowali 12 stanowisk zwanych Hindenburgstand i pancewerki różnej wielkości, z tego 41 na Odcinku Centralnym „Wysoka”. W wyniku ofensywy styczniowej w 1945r.MRU został zdobyty przez Armię Czerwoną w ciągu trzech dni (30.01 – 01.02.1945r.).

Po zajęciu MRU Rosjanie rozpoczęli demontaż wszystkich urządzeń technicznych, a następnie przystąpili do pozbawienia go wartości bojowej, wysadzali całkowicie lub częściowo schrony bojowe. Jednocześnie polscy saperzy oczyszczali jego przedpole z pól minowych. Pod koniec lat 40, po odejściu z MRU wojsk radzieckich, rozpoczęło się rabunkowe demontowanie resztek wyposażenia obiektów przez mieszkańców okolicznych miejscowości. W tym okresie wywieziono pozostałości maszyn, kolejek elektrycznych, zdemontowano rurociągi, zerwano instalacje wodne, elektryczne i telefoniczne.
W 1953r. podziemny system Odcinka „Wysoka” obsadziło Wojsko Polskie. Ukrócono wówczas demontaż i szabrownictwo. Oczyszczono pomieszczenia schronów bojowych, a uszkodzone lub zniszczone wejścia do obiektów zamurowano. Przeprowadzono prace inwentaryzacyjne i konserwacyjne polegające na pomalowaniu ścian pomieszczeń i korytarzy oraz antykorozyjnym zabezpieczeniu metalowych elementów konstrukcji. Zmieniono numerację obiektów bojowych z niemieckiej 3 – cyfrowej (np. Pzw.717) na polską 4 – cyfrową (np. OB 2572). W 1957r. Wojsko Polskie opuściło podziemia MRU, co spowodowało dalsze niszczenie zachowanych jeszcze resztek wyposażenia bojowego.

Rezerwat przyrody „Nietoperek”
W roku 1980 w części Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, utworzono rezerwat faunistyczny „Nietoperek”. W 1998 r. rozszerzono go na całość MRU tworząc rezerwat „Nietoperek II”. Celem utworzenia rezerwatów była ochrona populacji zimujących w podziemiach nietoperzy. Plan ochrony rezerwatu przewiduje m. in. zamknięcie wszystkich wejść specjalnymi kratami oraz zakłada udostępnienie części MRU dla zwiedzających. Prowadzone od ponad dwudziestu lat badania wykazały, że fortyfikacje MRU są jednym z największych zimowisk nietoperzy w Europie. Co roku zimuje tu ok. 30 tys. tych ssaków należących do 12 gatunków. Najliczniejszymi są: nocek duży, nocek rudy, mopek, gacek wielkouch (brunatny), oraz nocek Natterera. Wiele gatunków występujących w podziemiach MRU to prawdziwe osobliwości faunistyczne, często rzadkie i zagrożone wyginięciem. Dzięki obrączkowaniu stwierdzono, że zlatując tu na zimę nietoperze z odległości nawet 260 km, z Maklemburgii i Brandenburgii w Niemczech.

Zwiedzanie podziemi na terenie gminy Międzyrzecz jest możliwe tylko z przewodnikiem w wyznaczonej części turystycznej, która znajduje się w miejscowości Pniewo (dawniej PGR Kaława), około 12 km na południe od Międzyrzecza, w pobliżu trasy E-65 Świnoujście – Zielona Góra. Dużą atrakcją dla zwiedzających jest skansen uzbrojenia z czołgami T-34 i armatami. Na miejscu znajduje się parking, toalety, bar szybkiej obsługi oraz ławy i stoły piknikowe, miejsce na ognisko.

Warto dodać, że część podziemnych tras turystycznych jest niedostępna do zwiedzania w terminie od 15 października do 15 kwietnia ze względu na utworzony tam rezerwat w celu ochrony hibernujących nietoperzy. Niestety dużo osób wybiera się tam i próbuje zwiedzać „na dziko” w wyżej wymienionym terminie, być może z powodu braku wiedzy o zakazie. Trzeba tu mieć świadomość, że wtargnięcie na teren objęty czasowym zakazem może wiązać się z koniecznością poniesienia konsekwencji.

W opisie miejscowości wykorzystano teksty zaczerpnięto z opracowania Krzysztofa Jodłowskiego i Doroty Matyaszczyk z Wielkopolskiego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Poznaniu.