Żydzi w Międzyrzeczu osiedlili się najprawdopodobniej w XIV wieku, można zatem przypuszczać, że już wtedy zbudowano w mieście synagogę.
Synagoga w Międzyrzeczu – adres:
66-300 Międzyrzecz, ul. Piotra Skargi 4
Obecność Żydów poświadczona jest źródłowo w początkach XVI wieku: przywilej wydany przez Zygmunta Starego w związku ze zniszczeniami Międzyrzecza w 1520 roku, uwalniający miasto na przeciąg kliku lat od obowiązku płacenia podatku, zawiera te – zgodnie z życzeniem mieszczan – zgodę na ich wypędzenie. Żydzi jednak pozostali. W 1634 roku wystarali się nawet o przywilej „… na wolne robienie i przedawanie sukna”.
O uwidocznionej na planie miasta z 1780 roku synagodze, usytuowanej między ówczesną ulicą Żydowską i murem miejskim, nie można powiedzieć nic bliższego. Nowa synagoga została zbudowana w latach 1825-1827, na miejscu starej synagogi, która spłonęła 18 kwietnia 1824 roku. Budynek stanął w roku rozpoczęcia budowy, zaś samo wykończenie trwało następne dwa lata. Architektura nowo wybudowanej synagogi nawiązywała do typowych ortodoksyjnych bożnic.
Murowany budynek synagogi wzniesiono w stylu późnego klasycyzmu, na planie prostokąta o wymiarach 17,40 na 22,6 metra i wysokości około 14 metrów. Wewnątrz w zachodniej części znajdowała się prostokątna główna sala modlitewna, do której wchodziło się przez niewielki przedsionek. Nad nim znajdowała się otwarta na salę główną galeria dla kobiet.
Prowadziło do niej osobne wejście, znajdujące się na ścianie zachodniej i kierujące bezpośrednio na schody galerii. Całość jest nakryta dachem naczółkowym.
W układzie wertykalnym zauważalny jest podział pilastrami, których kapitele spinane są profilowanym międzykondygnacyjnym gzymsem. Między pilastrami znajdują się prostokątne, wysokie okna. W układzie horyzontalnym elementami kształtującymi kompozycje elewacji jest międzykondygnacyjny gzyms oraz ciąg kolistych okien w ścianach długich. W ścianach szczytowych znajdują się rozmieszczone po obu stronach gzymsu okna w formie półkola.
Jednonawowa, wysoka na 6,5 metra główna sala modlitewna posiadała pierwotnie obniżoną o kilka centymetrów w stosunku do ulicy posadzkę, a do wnętrza wchodziło się po kilku stopniach. Wynikało to z przepisów kościelnych, które zakazywały budowania synagog większych od kościołów. Takie zabiegi pozwalały obniżyć poziom wnętrza, a tym samym otrzymać wysokie sale modlitewne. Pierwotnie na środku sali stała dwu wejściowa bima.
Prawdopodobnie po 1865 roku, kiedy przeprowadzono pierwszy remont budynku, bimę zgodnie z panującą wówczas modą w niemieckich synagogach, przesunięto bezpośrednio przed Aron ha-kodesz. Nie wiadomo czy ściany sali głównej były pokryte polichromiami, co było typowe dla synagog ortodoksyjnych, czy zgodnie z klasycystyczną modą ściany były oszczędne w wyrazie. Z roku na rok judaizm reformowany stawał się coraz bardziej popularny wśród międzyrzeckich Żydów, co miało zapewne ogromny wpływ na wewnętrzny wystój synagogi.
Wybranie takiego modelu synagogi w latach 20-tych XIX wieku świadczy o tym, że lokalna społeczność żydowska była konserwatywna i odbiegała od wpływów haskali, której wpływy były bardzo widoczne w sąsiednich miastach.
Prawdopodobnie główny wpływ na budowę tego typu synagogi mieli Żydzi z okolicznych wsi, którzy stronili od wpływów żydowskiego oświecenia.
Nie wiadomo dokładnie, do kiedy odbywały się w niej nabożeństwa. Zapewne w 1933 roku po dojściu do władzy przez Adolfa Hitlera odbywały się one coraz rzadziej.
Podczas nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku synagoga została praktycznie nietknięta, ale po tym okresie została zamknięta i zamieniona na magazyn. W tym też czasie prawdopodobnie rozproszono jej ruchome wyposażenie. W tym stanie przetrwała do końca II wojny światowej.
Po zakończeniu wojny budynek został znacjonalizowany i przejęty przez Skarb Państwa. Jego wnętrze zostało swobodnie przebudowane i dostosowane do nowych funkcji. Na ścianie wschodniej przez Aron ha-kodesz przebito otwór wejściowy, z częściowym zachowaniem jego ozdobnego obramowania oraz zamurowano wszystkie prostokątne okna.
Zachowana do dziś klasycystyczna synagoga, w okresie powojennym pełniła różne funkcje. Przez wiele lat był tam magazyn i skup butelek.
Na początku XXI wieku synagoga została sprzedana prywatnemu przedsiębiorcy, który w latach 2005 – 2007 przeprowadził w obiekcie prace remontowe.
Podstawowe prace budowlane zostały ukończone do końca 2005 roku. W dalszym etapie kontynuowano prace we wnętrzu.
W styczniu 2007 roku podczas zbijania tynków z elewacji frontowej, odsłonięto znajdujący się nad głównym wejściem fragment hebrajskiego napisu: פתהילי שערי צדק (…) אורה י, który w dosłownym tłumaczeniu znaczy „Otwórz mi bramy sprawiedliwości (…) jego gości”.
W tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia brzmi on: „Otwórzcie mi bramy sprawiedliwości: chcę wejść i złożyć dzięki Panu” (Ps 118,19). Napis ostatecznie w trakcie prac został zatynkowany.
Właściciel obiektu po remoncie utworzył w byłej synagodze centrum handlowe. Stoiska handlowe rozmieszczono na parterze i utworzonym podczas remontu piętrze o łącznej powierzchni 500 m2. Obiekt aktualnie nadal pełni rolę placówki handlowej.
WIDEO
Na temat wyposażenia ruchomego synagogi wiadomo niewiele. Z nielicznych źródeł z przełomu XIX i XX wieku wiadomo, że w wyposażeniu ruchomym synagogi znajdowały się:
- trzy rzędy rzeźbionych ław,
- nastawa ołtarzowa z czterema kandelabrami z trybowanego mosiądzu z początku XVII wieku,
- mały dwurzędowy żyrandol z mosiądzu z XVII wieku, zwieńczony dwugłowym niemieckim orłem,
- kilka srebrnych rimonim, które według wygrawerowanych na nich dedykacji miały 320 lat,
- dwa różniące się rokokowe tasy z trybowanego srebra ze stemplem berlińskim z literą F za niedźwiedziem i stemplem mistrza Mullera
- jeden neoklasycystyczny tas ze stemplem berlińskim z literą I i niewyraźnym stemplem wykonawcy.
Do dnia dzisiejszego zachował się portal drzwi z przedsionka do sali głównej oraz kilka filarów przyściennych podpierających dawną galerię dla kobiet.
Synagoga jest obiektem, który stanowi wartość zabytkową. W dniu 20 czerwca 1963 roku synagogę wpisano do rejestru zabytków nieruchomych pod numerem KOK-I-570; wpis ten ponowiono 2 listopada 1976 roku pod numerem 78. Wówczas sporządzono jedynie zalecenia konserwatorskie, które chroniły elewację budynku oraz elementy wystroju wnętrza: galerię dla kobiet oraz Aron ha-kodesz. Należy zaznaczyć, że w latach 1945-1989 w synagodze nie przeprowadzono ani jednego remontu.
Na ścianie wschodniej znajduje się zachowane do dnia dzisiejszego obramowanie Aron ha-kodesz. Flankują go dwie kolumny z pomalowanymi na złoto korynckimi głowicami, które podtrzymują akroterion z pomalowanymi również na złoto detalami. W środku znajduje się łukowata wnęka, którą wieńczą dwa lwy.
W jej wnętrzu pierwotnie znajdowała się wnęka, w której przechowywano zwoje Tory, flankowana po bokach dwoma pilastrami, które podtrzymują niewielkie belkowanie.
Obecnie w tym miejscu znajdują się drzwi, wykute zaraz po zakończeniu II wojny światowej.
Szafa ołtarzowa jest niezwykle podobna do Aron ha-kodesz znajdującego się w nie istniejącej już synagodze we Frankfurcie nad Odrą z 1823 roku. Bardzo możliwe, że oba obiekty są dziełem jednego architekta, co sugerowałoby podobieństwo stylu, czas i miejsce powstania.
FOTO
kliknij na zdjęciu aby powiększyć /zdjęcia: Kazimierz Czułup/
Czytaj także:
Historia Środkowego Nadodrza
Wystawa o dziejach Żydów nad Odrą
ŚLADY HISTORII – wystawa
Pomniki Historii
Synagoga w Międzyrzeczu
IZRAELSKA NOC MUZEÓW W MIĘDZYRZECZU
Wykład Bohdana Halczaka, pt. „Łemkowie na Ziemi Międzyrzeckiej”
Spotkanie z Kulturą Żydowską
Koncert Aleksandry Idkowskiej