Naturalna umiejętność wyszukiwania dźwięków i rozpoznawania liter – dająca się zaobserwować u bardzo małych dzieci – słabnie niećwiczona, zaniechana, niedoceniona. U nielicznych dzieci może przetrwać w postaci „zahibernowanej”. Jednak nic nie jest gotowe ani też dane raz na zawsze…
Jak wynika z badań, społeczeństwo polskie wciąż jest dotknięte zagrożeniem analfabetyzmu wtórnego, funkcjonalnego czy półanalfabetyzmu [1]. Pogłębia się też analfabetyzm realny. Znaczna grupa 15-latków czyta tylko, gdy musi (40%), w lekturze szuka wyłącznie informacji (46%), przyznaje, że ma trudności w dokończeniu książki (37%), czyta książki rzadko lub nie czyta ich w ogóle (34%), nie czyta dla przyjemności (35%), zdecydowanie nie lubi czytania (22%), uważa siebie za „złych czytelników” (44%), codziennie korzysta z mediów społecznościowych (82%) [2].
Konieczne i pilne jest szukanie nowych sposobów motywowania dzieci do czytania, a w miejsce nauczania – tworzenie sytuacji refleksyjnego uczenia się. Jest w tym stwierdzeniu wyraźna wskazówka, że oswajanie z obrazami dźwiękowymi i wizualnymi należy rozpocząć jak najwcześniej, ponieważ zdolność rozpoznawania podobieństw i dostrzegania różnic, nie jest rezultatem natychmiastowej czynności poznawczej, ale pojawia się w procesie scalającym różne rodzaje aktywności poznawczej.
Dwujęzyczne przedszkola i żłobki KIDS&Co. jako pierwsza sieć w Polsce zainicjowała i wdrożyła o zasięgu ogólnopolskim metodę nauczania Skuteczne zdziwienie.
Zadania postawione przed dziećmi w projekcie Skuteczne zdziwienie. Wyzwalamy myślenie, uruchomiły pokłady nieoczekiwanie złożonej wiedzy opartej na osobistych doświadczeniach i całe łańcuchy skojarzeń – czasem konwencjonalnych, częściej odkrywczych, niebanalnych. Dzieci, w roli współtwórców działań projektowych, ujmowały świat dźwięków i liter dynamicznie. Zestawiały ze sobą odległe obszary semantyczne, reprezentujące różne dziedziny osobistej wiedzy i doświadczenia, oraz łączyły je w nową całość, zaskakującą i ciekawą. Ich myślenie było bogate w asocjacje i konotacje, a konstruowane z klocków litery i malowane opowieści o wielkich historiach małych dźwięków często zadziwiały oryginalnością.
Zaproponowane rozwiązanie jest oryginalną i unikatową w skali kraju propozycją rozumienia nauki czytania i pisania. Holistyczne podejście do nauki czytania i pisania zapewnia dzieciom pełne wejście w kulturę i przeżycie, a nie jedynie dekodowanie sekwencji grafemów i ich dosłownych znaczeń.
- Dzieci uczą się przez mówienie, konstruowanie i ruch. Ważne w tym procesie są zmysły i emocje.
- Konstruują wiedzę o świecie dźwięków i liter jakby mimochodem, przy okazji „skutecznego zdziwienia”, które staje się początkiem poznawania.
- Z doświadczania codzienności i niecodziennej wyobraźni wyprowadzają dźwięki, odnajdując je m. in. w ludzkim śpiewie /aaa/, odgłosach zjawisk fizycznych /fff/, uczuciach i stanach emocjonalnych /mmm/.
- Materializują dźwięki przez gesty: (1) związane z ruchem (wzruszenie ramion /y/), (2) uwarunkowane kulturowo (uniesiony kciuk /e/), (3) wskazujące na emocje (okrzyk zachwytu /uuu/); to powoduje, że dźwięki odpowiadające literom nie są oderwane od życia.
- Konstruują z klocków literę, która za sprawą dziecięcych działań wyłania się, nabiera kształtu, rośnie, dojrzewa. Dzieciom towarzyszy element niespodzianki, zaskoczenia, mają możliwość uczenia się na błędach.
- Słuchając czytającego dorosłego, dziecko nawiązuje związek z książką, uczy się, jak ją przeżywać. Teksty literackie mają charakter artystyczny, a nie schematyczny, zredukowany do wyrazów zbudowanych z liter, które dzieci znają.
- Projektują ciąg dalszy historii o dźwiękach, które śnią, marzą, działają. Bogaty i niebanalny materiał wizualny w artystycznej książce obrazkowej, angażuje emocje i fantazję, pobudza myślenie.
- Grają w gry planszowe, za pośrednictwem „Dźwiękoznaków – literaków”, zestawiają obraz dźwiękowy głoski z obrazem graficznym litery.
Nauka czytania traci w ten sposób swój formalny charakter. Czytanie dziecięce zaczyna być rodzajem ekspresji i artystycznego wyrazu. Czytanie kształtuje poczucie tożsamości dziecka, późniejszego dorosłego czytelnika i wyposaża go w umiejętność głębszego rozumienia siebie i świata.
Można mieć nadzieję, że nowa fala badań nad zdolnościami poznawczymi dzieci stanie się przedmiotem zainteresowania praktyków i pozwoli wypracować inne podejście do uczenia się z perspektywy dziecka: uczeń nie jest osobą niewiedzącą, pustym naczyniem, ale istotą zdolną do rozumowania, odkrywania, konstruowania znaczenia. Punktem wyjścia do budowania usystematyzowanej wiedzy powinny stać się doświadczenia dziecka, jego bystrość obserwacji, to, jak rozumuje, co myśli i jak dochodzi do swoich przekonań. KIDS&Co. z ogromnym zainteresowaniem podeszło do innowacyjnego podejścia nauki czytania u dzieci i wprowadziło tę metodę z wykorzystaniem przewodników wdrożeniowych, pomocy dydaktycznych i autorskich narzędzi kulturowych takich jak: książki obrazkowe, klocki konstrukcyjne czy diagramy kołowe.
Jeśli więc uczeń zrozumie, że myślenie o świecie dźwięków i obrazów graficznych jest także jego myśleniem, że sposób, w jaki myśli, to, czego doświadcza na co dzień, jest w dużym zakresie obszarem osobistego ucieleśnionego doświadczania, być może podejmie wysiłki, żeby rozumieć i samodzielnie tworzyć teksty. Świadome rozumienie, tworzenie i używanie kompetencji językowej ucznia, wpłynie na jego kulturę literacką, językowe i stylistyczne przygotowanie do odbioru tekstów literackich, ale również jego ogólne nastawienie do rzeczywistości. Organizacja procesu czytania i pisania nie jest bowiem „sprawą języka”, ale sprawą dziecka – daną mu szansą.
Tekst: dr hab. Monika Wiśniewska-Kin, prof. UŁ
Prodziekan ds. Nauki
Kierownik Katedry Pedagogiki Wieku Dziecięcego
Wydział Nauk o Wychowaniu, Uniwersytet Łódzki
[1] https://repozytorium.ur.edu.pl/handle/item/5072
[2] https://pressto.amu.edu.pl/index.php/pi/article/view/26229/23943
