W Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej, im. Alfa Kowalskiego 8 stycznia 2018 roku odbyła się kolejna odsłona poetyckiego wieczoru – tym razem w świątecznej, kolędowej odsłonie.
Gości powitał dyrektor Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej , Andrzej Kirmiel, który dokonał krótkiego wprowadzenia, po czym przekazał głos autorce scenariusza i jednocześnie prowadzącej spotkanie Marii Marciniak. Kolędowe spotkanie, pt. „Śpiewajmy i grajmy Mu …” wzbogacił niezawodny zespół śpiewaczy „ALE BABKI” z Piesek któremu akompaniował na akordeonie Kazimierz Dziembowski.
WIDEO
FOTORELACJA
kliknij na zdjęciu aby powiększyć /zdjęcia: Kazimierz Czułup/
Podczas niemal dwugodzinnego spotkania goście odbyli swoistą wycieczkę przez dzieje historii. Poznali genezę słowa kolęda, a także to kiedy tak na prawdę w naszej kulturze zaczęła ta nazwa funkcjonować. Historyczną podróż przez wieki pięknie ubogacił muzycznie zespół śpiewaczy ALE BABKI, który wykonał znane i te rzadziej śpiewane pieśni i kolędy.
Geneza kolęd
Słowo kolęda wydaje się bardzo słowiańskie. W rzeczywistości pochodzi z łaciny. W starożytnym Rzymie słowo calenda oznaczało pierwszy dzień miesiąca.
Kolęda swe źródła ma w obchodach rzymskich calendae styczniowych (mensis Januarius). Był to szczególny dla Rzymian pierwszy dzień miesiąca, ponieważ 1 stycznia, począwszy od 153 roku przed narodzinami Chrystusa, konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd.
Z czasem, od 46 roku, dekretem Juliusza Cezara 1 stycznia został oficjalnie ogłoszony jako początek roku administracyjnego. Z tej okazji, zwłaszcza gdy pierwszy dzień miesiąca był jednocześnie pierwszym dniem roku w Rzymie odwiedzano się, składano sobie wzajem podarki, śpiewano okolicznościowe pieśni. Nie miały one oczywiście nic wspólnego z późniejszymi kolędami, ale nazwa została w średniowieczu zapożyczona z tej rzymskiej tradycji. Początek roku przypadał zresztą nie 1 stycznia, jak obecnie, lecz na wiosnę ? w marcu. Zwyczaje te przejęło chrześcijaństwo, łącząc je z okresem Bożego Narodzenia, uważanym za początek rachuby nowego czasu. Jest to jeden z najważniejszych aspektów Bożego Narodzenia.
Kolęda w swym pierwszym znaczeniu była zatem pieśnią powitalną i pochwalną na cześć gospodarzy, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa. Kolędy, początkowo wyłącznie łacińskie, obejmują zróżnicowane rodzaje śpiewów: introitus, antyfony, responsoria, tropy, sekwencje, hymny i pieśni. Powszechnie przyjmuje się, że korzenie kolęd tkwią w hymnologii, ale wywodzą się one również z tropów i laud benedyktyńskich.
Początkowo twórcy kolęd czerpali z dwóch Ewangelii: św. Mateusza i św. Łukasza. Pierwszą wzmianką o śpiewie w dniu narodzin Jezusa pośrednio zawiera właśnie Ewangelia św. Łukasza. Z biegiem czasu pieśń coraz częściej sięgała do źródeł pobożności ludowej. Inspiracją były apokryfy i literatura średniowiecza oraz średniowieczny teatr.
Kolędy, czyli pieśni o tematyce Bożonarodzeniowej, zaczęły powstawać prawdopodobnie dopiero w XIII wieku. Wcześniej ludowa pobożność skupiała się przede wszystkim na potędze i wszechmocy Boga, a nie na tym, że stał się On człowiekiem. Nawet przedstawienia Chrystusa ukrzyżowanego są w sztuce wczesnośredniowiecznej rzadkie. Ludowa pobożność bliższa naszej wrażliwości narodziła się dopiero u schyłku średniowiecza. Wtedy pojawiły się znane nam dzisiaj tradycje świątecznej szopki, jasełek czy właśnie śpiewania kolęd. Najstarsze kolędy przypisuje się św. Franciszkowi. Niestety nie dotrwały do naszych czasów.
Kolędy średniowieczne i renesansowe: kościelne hymny
Najstarsze kolędy nie różniły się od innych kościelnych pieśni. Słowa były napisane po łacinie, a melodia przypominała kościelny hymn. W XVI wieku zaczęto je tłumaczyć na język polski. Kilka takich najstarszych kolęd dotrwało do naszych czasów i wciąż je śpiewamy. Najbardziej znaną spośród nich jest „Anioł pasterzom mówił”. Polski tekst z XVI w. jest tłumaczeniem z łaciny średniowiecznego utworu „Dies est laetitiae” (strofa: „Angelus pastoribus”). Melodia pochodzi z II poł. XVII w. Średniowieczne korzenie („Puer natus in Bethleem” z XIV w.) ma również kolęda „Dzieciątko się narodziło”, przetłumaczona w XVII w.
Kolędy barokowe: kołysanki, pastorałki
Z XVII i XVIII wieku pochodzi mniej więcej połowa popularnych kolęd. Wiele z nich ma charakter kołysanek, pełnych ciepła. Z tego okresu pochodzą „Gdy śliczna Panna Syna kołysała”, „Lulajże Jezuniu”, „Jezus malusieńki”, „Oj maluśki”.
Barok (zwłaszcza wiek XVIII) przyniósł także kolędy z motywami pasterskimi. W sztuce późnego baroku tematyka pasterska (tzw. po francusku „f?te champ?tre”) stała się modna. Powstały wtedy „Dzisiaj w Betlejem”, „Przybieżeli do Betlejem pasterze”, „Wśród nocnej ciszy”, „My też, pastuszkowie”, „Pasterze mili”.
Większość znanych kolęd to dzieła anonimowe, ale niektóre napisali ludzie znani. Autorem popularnej kolędy „W żłobie leży”, jest prawdopodobnie Piotr Skarga (prawdziwe nazwisko Powęski) (1536-1612), jezuita, teolog i pisarz, pierwszy rektor Akademii Wileńskiej, nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy, słynący ze wspaniałych kazań.
Kolędę „Bóg się rodzi” napisał natomiast Franciszek Karpiński (1741-1825), sławny poeta. Wydał ją drukiem w roku 1792 w śpiewniku „Pieśni nabożne”. Jej oryginalny tytuł brzmi „O narodzeniu Pańskim”. Melodia to najpopularniejszy ówczesny polski taniec ? polonez.
Z kolei dziewiętnastowieczna kolęda „Mizerna cicha” jest dziełem innego znanego poety, Teofila Lenartowicza (1822-1893). Wydał ją drukiem w roku 1849.
Fryderyk Chopin oddał hołd kolędom umieszczając w swoim Scherzo h-moll fragment „Lulajże Jezuniu”.
Najpopularniejsza kolęda
Większość kolęd jest popularna tylko w jednym kraju. Każdy naród ma swój repertuar. Wyjątkiem jest kolęda „Stille Nacht” (Cicha noc). Zrobiła międzynarodową karierę, jest znana na całym świecie. Przetłumaczono ją na około 300 języków i wszędzie została zaakceptowana.
Po raz pierwszy została wykonana 24 grudnia 1818 r. w kościele św. Mikołaja w Oberndorfie, małej wiosce 10 km na północ od Salzburga (Austria). Autorem słów był ks. Joseph Mohr (1792-1848), wikary w tym kościele. Muzykę napisał Franz Xaver Gruber (1787-1863), organista w tej samej świątyni.
Kolędy polskie
Najstarsza zachowana polska kolęda, pochodząca z 1424 roku, zaczyna się od słów „Zdrów bądź, Królu Anielski”. Pierwotnie na początku XV wieku tłumaczono na język polski kolędy ze śpiewników braci czeskich. Wzrost popularności gatunku nastąpił na przełomie XVII i XVIII wieku, wtedy ustalił się sam termin kolęda w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej. Powstała wówczas jedna z najważniejszych polskich kolęd „W żłobie leży” przypisywana Piotrowi Skardze – do melodii poloneza koronacyjnego króla Władysława IV. Inną ważną kolędę „Bóg się rodzi”, do melodii w rytmie poloneza, napisał Franciszek Karpiński. Twórcami kolęd byli także między innymi Mikołaj Sęp Szarzyński i Andrzej Morsztyn, a w XIX w Feliks Nowowiejski i Zygmunt Noskowski. Kolędę Lulajże, Jezuniu Fryderyk Chopin zacytował w środkowej części Scherza h-moll op.20. Ze współczesnych kolędy komponował Witold Lutosławski. Polska jest ewenementem na skalę światową pod względem liczby zachowanych kolęd, w naszym dorobku kulturalnym wraz z pastorałkami jest ich ponad 500: Wszystkie pieśni na Boże Narodzenie artykuł na Wikibooks.
Niektóre popularne kolędy polskie (alfabetycznie):
- Ach, ubogi żłobie
- Anioł pasterzom mówił
- Bóg się rodzi
- Bracia, patrzcie jeno
- Chrystus się narodził
- Do szopy hej pasterze
- Dzieciątko się narodziło
- Dzisiaj w Betlejem
- Gdy się Chrystus rodzi
- Gdy śliczna Panna
- Gore gwiazda
- Hej bracia czy śpicie
- Hej, w dzień narodzenia
- Jam jest dudka
- Jezus malusieńki
- Lulajże, Jezuniu
- Mędrcy świata
- Mizerna cicha, stajenka licha
- Nie było miejsca dla Ciebie
- Nowy Rok bieży
- O gwiazdo betlejemska
- Pasterze mili
- Pójdźmy wszyscy do stajenki
- Przybieżeli do Betlejem
- Tryumfy
- W żłobie leży
- Wesołą nowinę
- Witaj gwiazdko złota
- Wśród nocnej ciszy
- Zaśnij, Dziecino
- Z narodzenia Pana
- W twardym żłobie leży Pan
Zobacz także [wideo]:
Koncert Kolęd
Wieczór poetycko-muzyczny – 2016 rok
Wieczór w nastroju ludowym Kurna Chata i Inne „Rzeczy Ludowe”
